Polskie barwy narodowe

Postanowiłem poszukać paru informacji i napisać coś o... fladze, nie byle jakiej, bo biało-czerwonej .

Biało-czerwone flagi zdobią dziś sale zjazdów i międzynarodowych konferencji z udziałem Polaków, powiewają przed polskimi placówkami dyplomatycznymi na całym świecie. Nie ma święta narodowego czy ważniejszej uroczystości publicznej, by nie zdobiły ulic polskich miast, gmachów szkół, uczelni, urzędów. Ale mało kto wie, jak stare są barwy narodowe...


Pierwsze informacje o zastosowaniu znaków bojowo-rozpoznawczych w Polsce pochodzą z początków XX wieku, jednak prawdopodobnie używano ich wcześniej. Na monetach Bolesława II Śmiałego występuje wyobrażenie konnego rycerza z proporcem w ręku, ale pierwszą wzmiankę o chorągwiach i znakach bojowych odnaleźć można w kronice nieśmiertelnego Galla Anonima, który opisywał wkroczenie Bolesława III Krzywoustego do Czech i wspomniał o znakach polskich, które odróżniały wojowników Krzywoustego od Czechów. Z tego przekazu wiemy, że oddziały polskie podczas starć z Czechami walczyły pod swoimi chorągwiami, a chorągiew oddziału gnieźnieńskiego była poświęcona świętemu Wojciechowi. Na tej najstarszej opisanej polskiej chorągwi widniał najprawdopodobniej wizerunek świętego, malowany lub wyszywany na płótnie. Kronikarz znał też urząd chorążego. W połowie XII wieku proporce książęce noszone na włóczni, które znamy z przedstawień książąt na monetach i pieczęciach, były już w powszechnym użyciu. Oprócz nich używano innych znaków- podczas oblężenia Białogardu przez Krzywoustego za znaki służyły trzy tarcze: dwie czerwone i jedna biała. Znaki te stosowano przed wprowadzeniem herbów rycerskich. Herby wywodzą się z obyczaju rycerskiego, ich początki wiązały się z potrzebą praktycznego rozróżniania na polu bitwy pojedynczych rycerzy i całych oddziałów. Oznaką zewnętrzną oddziału rycerskiego była chorągiew złożona z płachty osadzonej na drzewcu zwanym ratyszcem. Barwa chorągwi i umieszczony na niej znak stawały się symbolem zgrupowanych pod nimi rycerzy. Zasadniczymi elementami herbu były tarcza z godłem oraz wieńczący je hełm z klejnotem i widniały na niech specjalne barwy nazywane tynkturami. W średniowieczu zasady nakazywały barwić tarczę herbową jedną lub kilkoma kolorami, przy czym dopuszczano tylko kolory nasycone np. czerwony, niebieski, zielony czy czarny oraz dwa metale- złoto i srebro. Aby herb był lepiej widoczny, przestrzegano, aby metal kłaść na barwę, a barwę na metal. Czerwień, jako dobrze odbijająca się od innych kolorów, była uprzywilejowana, a metale często zastępowano kolorami: złoto-żółtym, srebro-białym. Ze względów optycznych przestrzegano też, by w herbie występowała jedna barwa i jeden metal. Wykształciła się hierarchia kolorów, w której najwyżej stało złoto symbolizujące szlachetność, otuchę i wzniosłość. Srebro oznaczało wodę, czystość i niepokalanie, a barwa czerwona była pierwsza w kolejności po metalach i oznaczała ogień, odwagę i waleczność. Prawidła heraldyczne obowiązywały także przy umieszczaniu herbów na chorągwiach. Najczęściej płachtę chorągwi barwiono na kolor tarczy herbowej i traktując ją jak pole herbu, wprost na niej umieszczano godło. o pozycji i kierunku zwrotu godeł na płachcie stanowiło położenie względem drzewca. Z czasem zaczęto używać chorągwi bez rysunku godła na płachcie, nawiązujących do herbu tylko poprzez barwy. Były to przeważnie chorągwie dwukolorowe, złożone z barw godła i tarczy herbowej. Przyjęto zasadę pierwszeństwa barwy godła, kolor tarczy był na drugim miejscu. Na tych regułach, wywodzących się ze średniowiecznego obyczaju, oparto kompozycję flag wielu państw. Polska flaga jest złożona z dwóch pasów poziomych: białego i czerwonego (jakby ktoś nie wiedział:)) Z godnie z zasadami heraldyki oparta jest na barwach godła państwowego, którym jest Orzeł Biały na czerwonym tle. Pas górny, biały, oznacza Orła Białego, a pas dolny, czerwony-pole tarczy herbowej.

W czasie rządów Przemysła II orzeł w koronie został wyniesiony do rangi symbolu zjednoczonego Królestwa Polskiego. Proporzec z jego wizerunkiem, z którym Przemysł II przedstawiony jest na pieczęci z 1290 roku, był pierwszą chorągwią państwową. Orzeł Biały w czerwonym polu występował na proporcach i chorągwiach jako biały ptak na czerwonej płachcie. Odcień czerwieni musiał być intensywny i dawać barwę nasyconą, łatwo wpadającą w oko. Kolor ten uzyskano w Polsce z barwnika pochodzącego z wysuszonych poczwarek owada zwanego czerwcem. Chorągiew Przemysła II, a potem Władysława I Łokietka, stała się chorągwią Królestwa Polskiego i znakiem jedności wszystkich polskich ziem. Jej wygląd przedstawił Jan Długosz, opisując bitwę grunwaldzką. Chorągiew byłą czerwona a na niej "wyszyty był misternie orzeł biały z rozciągnionymi skrzydłami, dziobem rozwartym i z koroną na głowie, jako godło i herb całego Królestwa Polskiego". Chorągiew ta towarzyszyła wszystkim ważniejszym wydarzeniom w dziejach państwa Jagiellonów. Opiekę nad nią sprawował chorąży wielki koronny, którego urząd powstał w końcu XIV wieku.

Po polsko-litewskiej unii dynastycznej nastąpiła zmiana godła państwowego i Orła Białego zaczęto łączyć z herbem litewskim-Pogonią. Tło Pogoni było czerwone, a postać rycerza na koniu biała. Orzeł i Pogoń przeszły też z czasem na chorągwie. Płachta z Orłem Białym i Pogonią stanowiła od XVI wieku właściwą chorągiew państwową Rzeczypospolitej. Motyw poziomych pasów nie był w tym czasie konsekwentnie stosowany, ale różne układy bieli i czerwieni dominowały w barwie polskich chorągwi. Kolor czerwony przybierał przy tym odcień ciemniejszy-karmazynowy-modny zwłaszcza w okresie sarmatyzmu. Występujące na chorągwiach królewskich i państwowych połączenie barwy białej i karmazynowej przyjęło się na proporcach kawalerii np. husarii. W połowie XVIII wieku w wojsku polskim zaczęto nosić białe kokardy-wstążki jedwabne przytwierdzone po lewej stronie do kapelusza lub czapki z galonem-zwykle złotym, marszczone do środka. Miały one kształt prawdziwej kokardy z węzłem i skrzydełkami. Noszono je niekiedy z ozdobami z piór. Biała kokarda pozostała oznaką wojskową za panowania Stanisława Augusta.

Klęska insurekcji kościuszkowskiej i trzeci rozbiór Polski odebrały Polakom swobodę używania godła, kokardy, barwy munduru czy sztandarów. W dziejach narodowych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego trwała jednak biała kokarda wojskowa, która utrzymała się jako znak polskiego żołnierza i utrzymała się w chwili wybuchu powstania listopadowego:

Orzeł biały, Pogoń i biała kokarda,
W sercu wolność, honor i życia pogarda [...]

Izba poselska w czasie powstania listopadowego opowiedziała się za kokardą biało-czerwoną. Tekst z uchwały sejmowej z 7 lutego 1831 roku w sprawie kokardy narodowej brzmiał:

Izba senatorska i poselska [...] postanowiły i stanowią: Art. 1. Kokardę narodową stanowić będą kolory herbu Królestwa Polskiego i W.X. Litewskiego, to jest kolor biały z czerwonym. Art. 2. Wszyscy Polacy, a mianowicie Woysko Polskie, te kolory nosić mają w miejscu, gdzie takowe oznaki dotąd noszonymi były.

Był to pierwszy akt sejmowy normujący kwestię polskich barw narodowych. Biel i czerwień stały się poprzez kokardę formalnie barwami narodowymi. Kokardy biało-czerwone przyjęły się powszechnie i szybko wyparły kokardę białą. Barwy biało-czerwone upowszechniły się na chorągwiach, a nawet w szczegółach ubioru. Po upadku powstania skończył się okres nieskrępowanego używania polskich symboli narodowych, ale Polacy na całym świecie manifestowali swe barwy, m.in. w dobie europejskiej Wiosny Ludów. Pod różnymi postaciami polskie znaki narodowe, godła, chorągwie, sztandary i kokardy były swobodnie używane przez polskich emigrantów. W czasie powstania styczniowego w oddziałach powstańczych przyjęto powszechnie kokardę biało-czerwoną, co świetnie przedstawia obraz Artura Grottgera "Pożegnanie". Także po upadku tego powstania wszelkie barwy polskie zostały surowo zakazane, jedynie w zaborze austriacki nieoficjalnie je dopuszczano. I wojna światowa doprowadziła do powrotu polskiej kolorystyki narodowej w formacjach polskich walczących na różnych frontach, np. w Legionach Polskich czy Armii Polskiej we Francji.

Z chwilą zakończenia I wojny światowej i wraz z odrodzeniem państwa polskiego całe społeczeństwo spontanicznie powróciło do barw białej i czerwonej.

CIEKAWOSTKA
Powstające w 1918 roku polskie lotnictwo wymagało jednolitego znaku dla samolotów. Sztab generalny Wojska Polskiego wprowadził 1 grudnia 1918 roku jednolitą oznakę dla lotnictwa wojskowego wymyśloną przez jednego z pilotów- biało-czerwoną szachownicę czteropolową z dodanym nieco później obramowanie na polach czerwonych i czerwonym na polach białych.

1 sierpnia 1919 roku Sejm uchwalił ustawę o godłach i barwach:

Za barwy Rzeczypospolitej Polskiej uznaje się kolory biały i czerwony w podłużnych pasach równoległych, z których górny-biały, dolny zaś-czerwony.

Stosunek długości do szerokości chorągwi dla flagi państwowej wynosił 5:8. Ustawa regulowała kwestię godła i barw państwowych, wprowadzając obowiązujący wzór flagi państwowej oraz innych flag i chorągwi. Rozporządzenie prezydenta RP z 13 grudnia 1927 roku ustanowiło nowy wzór godła państwowego i precyzowało odcień czerwieni, który od tej pory miał być cynobrowy. W czasie okupacji niemieckiej i sowieckiej po 1939 roku barwy biało-czerwone były znakiem bojowym Polski podziemnej i symbolem niezłomności ducha i woli zwycięstwa okupowanego narodu. W powstaniu warszawskim powstańcy nosili biało-czerwone opaski, a w wyzwolonych dzielnicach łopotały na wietrze flagi narodowe. Biało- czerwona flaga została zatknięta także na gruzach zdobytego klasztoru na Monte Cassino. Flagi biało-czerwonej używali żołnierze 1. i 2. Armii Wojska Polskiego, powiewając nią w zdobytym w maju 1945 roku Berlinie. Po przejęciu władzy przez reżim komunistyczny w 1945 roku władze przyjęły barwy biało-czerwone, które ustaliła Konstytucja Polskie Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 roku:

Barwami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej są kolory biały i czerwony.Kwestię flagi państwowej precyzował dekret z 7 grudnia 1955 roku o godle i barwach PRL, który określał, że jego barwami są kolory biały i czerwony w dwóch poziomych pasach równoległych równej szerokości, z których górny jest biały, a dolny czerwony, odpowiadający barwie cynobru. Po 1989 roku barwy narodowe pozostały takie same.